Έζησα πολλά χρόνια στα Σκόπια, έκανα πολλούς φίλους, έγινα περίπου μέρος της τοπικής κοινωνίας, με κάλεσαν και με καλοδέχτηκαν σε γιορτές τους, που ως ορθόδοξοι χριστιανοί κι αυτοί, μοιάζουν με τις δικές μας. Έζησα πολύ ωραίες στιγμές με απλούς ανθρώπους, που μας βλέπουν ως φίλους Βαλκάνιους και με την ευκαιρία των δικών μας γιορτών, παρουσιάζω όσο πιο σύντομα γίνεται τις δικές τους Χριστουγεννιάτικες γιορτές, τα ήθη και τα έθιμά τους.
Οι βόρειοι γείτονές μας γιορτάζουν τα Χριστούγεννα, σύμφωνα με το Ιουλιανό Ημερολόγιο, δεκατρείς μέρες μετά από εμάς, δηλαδή στις 7 Ιανουαρίου κι’ έτσι είχα πάντα την ευκαιρία να τις γιορτάζω …εις διπλούν.
Το βράδι της προπαραμονής της γιορτής, σαν σήμερα δηλαδή, μαζεύονται στα χωριά ή στις γειτονιές των πόλεων και ανάβουν μεγάλες φωτιές, γύρω από τις οποίες κάθονται μέχρι το πρωί, τρώνε νηστίσιμους κυρίως μεζέδες που φέρνουν από τα σπίτια τους, ανταλλάσσουν ευχές για υγεία και ευτυχία, πίνουν ζεστό κρασί ή ρακί, τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια και χορεύουν γύρω από τη φωτιά. Ο υπεύθυνος για όλη αυτή την προετοιμασία, ο κουμ-кум-κουμπάρος έχει φροντίσει να μαζέψει ξύλα για τη φωτιά ή χρήματα για να αγοραστούν ξύλα και για την παραδοσιακή πίτα σαν καρβέλι με νόμισμα, που όποιος το πετύχει θα είναι ο τυχερός κουμπάρος, για την επόμενη χρονιά.
Η Παραμονή ονομάζεται Μπάντνικ-Бадник. Το όνομά της προέρχεται από την έκφραση «να μείνεις άγρυπνος» δίπλα στην τελετουργική φωτιά, περιμένοντας το άγγελμα της Γέννησης του Χριστού.
Νωρίς το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων τα παιδιά πηγαίνουν στα σπίτια τραγουδούν τα κάλαντα που τα λένε «коледа-κόλεντα», που συμβολίζουν το μήνυμα των αγγέλων για τη Γέννηση και δέχονται δωράκια, χρήματα, ξηρούς καρπούς, κάστανα, μήλα, πορτοκάλια, καραμέλες, γλυκά, κλπ.
Τα κάλαντα διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και είναι μικρά παραδοσιακά τραγουδάκια με ομοιοκαταληξία, με περίεργους και συμβολικούς στίχους, που δύσκολα μεταφράζονται έτσι απλά…
Κυριαρχεί η εκδοχή του «κόλεντε λέντε-коледе леде», με αστεία λόγια που περιγράφουν παλιές εποχές στο χωριό:
Коледе леде/паднало греде/утепало деде/Деде се мачи/баба го квачи/со четири јајца/гускини, паткини.
Денес е Коледе/утре е Божиќ/ќе колеме теле/теле вика: – Леле/не колете мене/ќе ви купам зелје/да месите пита/да јадете сите/Коледеее…
Που στο περίπου μεταφράζονται ως:
Χριστούγεννα κρύα/έπεσε το δοκάρι/χτύπησε τον παππού/ο παππούς παλεύει/η γιαγιά τον πιάνει/με 4 αυγά/χήνας και πάπιας.
Σήμερα είναι παραμονή/αύριο Χριστούγεννα/θα σφάξουμε μοσχάρι/το μοσχάρι φωνάζει πω-πω/μη σφάξετε μένα/θα σας αγοράσω λάχανο/να φτιάξετε πίτα/να φάτε όλοι/Χριστούγεννα!!!
Και μετά:
Христос се роди!/Вистина се роди!
Δηλαδή: Ο Χριστός γεννήθηκε/ Αλήθεια γεννήθηκε!!!
Η τοπική ορθόδοξη Εκκλησία πάντα γκρινιάζει, γιατί τα λόγια δεν έχουν και κάτι χριστιανικό, αλλά τελικά η παράδοση αποδεικνύεται πολύ πιο ισχυρή από τη δική της διαφωνία.
Παραδοσιακά το βράδυ της παραμονής, που κλείνει ο κύκλος της Χριστουγεννιάτικης νηστείας, συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια και δειπνεί σε ένα πλούσιο τραπέζι που περιλαμβάνει πίτες, σαρμάδες, πατάτες, πάντοτε δικά τους ποταμίσια ψάρια, συνήθως γεμιστά και ψητά στο φούρνο, διάφορα λαχανικά και σαλάτες, παραδοσιακές πάστες-αλοιφές, άϊβαρ, λουτένιτσα, πίντζουρ, μάκαλο και συνήθως στο τέλος προσφέρονται ως επιδόρπια κολοκύθα ψημένη στο φούρνο, φρούτα και γλυκά.
Κάθε σπίτι ζυμώνει μια πίτα στην οποία βάζουν ένα κέρμα. Το βράδυ, όταν όλοι κάθονται για φαγητό, ο οικοδεσπότης, αφού σταυρώσει και ευλογήσει το τραπέζι, την κόβει με τα χέρια και τη μοιράζει στα μέλη της οικογένειας, αφήνοντας ένα κομμάτι για τον Θεό και άλλο ένα για το σπίτι.
Όλοι ψάχνουν το νόμισμα και αυτός που το βρει θεωρείται ο πιο τυχερός την επόμενη χρονιά και συνήθως παίρνει και ένα δωράκι.
Το έθιμο λέει να μην μαζεύεται στο τέλος το τραπέζι και όλα τα φαγητά που περίσσεψαν να μένουν στη θέση τους μέχρι το πρωί, πιστεύοντας ότι τη νύχτα ο Άγιος Βασίλης θα έρθει και θα ταΐσει, όσους έχουν ανάγκη ή τα πνεύματα των νεκρών.
Ανήμερα τα Χριστούγεννα που λέγονται Μπόζιτς-Божич, πηγαίνουν το πρωί στην εκκλησία, κοινωνούν ολοκληρώνοντας τη νηστεία και μετά επιτρέπεται να αρτηθούν.
Γυρίζουν στο σπίτι, όπου στη ζεστή ατμόσφαιρά του θα προετοιμάσουν και θα απολαύσουν ένα ωραίο γεύμα, που απαραίτητα περιλαμβάνει ψητό γουρουνόπουλο και άλλες αρτίσιμες πια λιχουδιές.
Την περίοδο αυτή που κάνει κρύο, συνηθίζεται η έκφραση «Πριν τα Χριστούγεννα και ανήμερα, που αλλού να είσαι; στο σπίτι να είσαι», που συμβολίζει τον απαραίτητα παραδοσιακό γιορτασμό σε στενό κύκλο, στο ασφαλές, ζεστό και φιλόξενο περιβάλλον του σπιτιού σου.
Τα Χριστούγεννα και η παραμονή των Χριστουγέννων ανήκουν στις πιο χαρούμενες γιορτές, όπου η αγάπη πλημμυρίζει τις καρδιές των ανθρώπων, που ξεχνούν καθημερινές δυσκολίες και έγνοιες και η ελπίδα ξαναγεννιέται!
Νιώθω πολύ τυχερός που η μακρόχρονη παραμονή μου στη σημερινή Βόρεια Μακεδονία, με πάρα πολλές ευχάριστες εμπειρίες αλλά και αρκετές δυσάρεστες που δεν είναι της στιγμής, με έπεισε ότι οι άνθρωποι, οι γείτονες, βρίσκουν πάντα τον τρόπο όταν το θέλουν, να ζουν μαζί, να λύνουν τα προβλήματα τους και να προοδεύουν, κοιτάζοντας μπροστά!
Θάνος Κατσώνης
Ηλιούπολη, 23.12.2023